Moja lekcja

Aleksander I

car Rosji i król Polski po kongresie wiedeńskim. Nadał Królestwu konstytucję, która dawała dużą autonomię, lecz szybko zaczął ją ograniczać. Początkowo cieszył się sympatią Polaków, ale z czasem stracił poparcie.

Katarzyna II

caryca Rosji (1762-1796), inicjatorka rozbiorów Polski. Jej panowanie wprowadziło Polskę w okres zależności od Rosji. Uchodziła za władczynię silną, ale bezwzględną wobec sąsiadów.

Paweł I

następca Katarzyny II, panował krótko (1796

Adam Jerzy Czartoryski

arystokrata, wychowany w Petersburgu, doradca cara Aleksandra I. Na emigracji po powstaniu stanął na czele obozu politycznego Hotel Lambert. Działał na rzecz sprawy polskiej głównie drogą dyplomacji.

Obrady kongresu wiedeńskiego

konferencja państw w 1814-1815, ustalająca porządek po klęsce Napoleona. Na jej mocy powołano Królestwo Polskie unią związane z Rosją. Kongres ustanowił system równowagi sił w Europie.

Ziemie zabrane

obszary Rzeczypospolitej przyłączone bezpośrednio do Rosji po rozbiorach. Były gorzej traktowane niż Królestwo Polskie i podlegały rusyfikacji. To tam rozpoczęto silniejsze represje wobec Polaków.

Konstytucja Królestwa Polskiego

nadana w 1815 roku przez cara Aleksandra I. Gwarantowała wolność słowa, sejm, własną armię i rząd, co czyniło Królestwo jednym z najbardziej liberalnych państw Europy. W praktyce była często łamana przez rosyjskie władze.

Król konstytucyjny

w Królestwie Polskim był nim car Rosji. Zobowiązany był przestrzegać konstytucji, lecz faktycznie traktował ją jako narzędzie kontroli.

Rada administracyjna

organ wykonawczy Królestwa, rodzaj rządu złożony z ministrów. Prowadziła bieżące sprawy państwa, ale jej decyzje były nadzorowane przez cara i jego urzędników.

Namiestnik króla

pełnił funkcję zastępcy monarchy w Królestwie. Formalnie miał władzę administracyjną, lecz w praktyce ograniczał ją wielki książę Konstanty.

Józef Zajączek

generał napoleoński, a później namiestnik Królestwa Polskiego. Utracił realny wpływ na sprawy państwa, bo Konstanty faktycznie sprawował władzę wojskową i polityczną. Znany był z uległości wobec Rosji.

Wielki książę Konstanty

brat cara, naczelny dowódca armii polskiej. Słynął z brutalności i gnębienia oficerów, budząc ogromną niechęć wśród Polaków. Jego polityka przyczyniła się do wybuchu powstania.

Nikołaj Nowosilcow

rosyjski senator i namiestnik w praktyce, pełnomocnik cara w Warszawie. Zasłynął jako symbol ucisku, wprowadzał cenzurę i nadzorował tajną policję.

Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki

minister skarbu Królestwa, który dbał o rozwój gospodarczy mimo rosyjskiej kontroli. Założył Bank Polski i wspierał rozwój przemysłu. Uważany za jednego z najwybitniejszych administratorów epoki.

Bank Polski

powołany w 1828 roku jako centralna instytucja finansowa Królestwa. Finansował handel, przemysł i inwestycje gospodarcze. Był symbolem ekonomicznej niezależności Polaków.

Mikołaj I

car Rosji od 1825 roku, który stłumił powstanie dekabrystów, a później powstanie listopadowe. Uchodził za władcę brutalnego i despotycznego. Reprezentował „żandarma Europy”.

Despotyczny car

określenie na rządy Mikołaja I, które cechowały się łamaniem konstytucji, represjami i absolutną władzą monarchy.

Cenzura

system kontroli publikacji, wprowadzony przez Nowosilcowa. Ograniczał wolność słowa i rozwój życia politycznego w Królestwie.

Bunawentura i Wincent Niemojewski

bracia, posłowie na sejm Królestwa. Należeli do „kaliszan” i odważnie domagali się przestrzegania konstytucji.

Kaliszanie

opozycyjna grupa posłów sejmowych z województwa kaliskiego. Krytykowali łamanie konstytucji i władze rosyjskie, dążyli do reform.

Tajna policja

aparat śledczy w Królestwie, podległy Nowosilcowowi. Tropiła i zwalczała działalność konspiracyjną.

Tajne związki

nielegalne organizacje młodzieży i oficerów, które przygotowywały grunt pod powstanie. Ich członkowie ryzykowali więzienie i katorgę.

Towarzystwo Patriotyczne

organizacja spiskowa założona przez Waleriana Łukasińskiego. Jej celem była niepodległość Polski i walka z Rosją.

Walerian Łukasiński

oficer, twórca Towarzystwa Patriotycznego. Uwięziony w 1822 roku, spędził ponad 40 lat w carskich więzieniach, stając się symbolem oporu.

Dekabryści

rosyjscy oficerowie, którzy w 1825 roku wystąpili przeciw absolutyzmowi cara. Ich nieudane powstanie było inspiracją dla polskich spiskowców.

Sąd sejmowy

instytucja w Królestwie, która miała sądzić sprawy polityczne. W praktyce była pod naciskiem cara i często wydawała wyroki represyjne.

Protest kapitana Wilczka

wystąpienie oficera polskiego przeciwko zniewagom ze strony wielkiego księcia Konstantego. Symbol sprzeciwu wobec rosyjskiego terroru w armii.

Filomaci

tajna organizacja młodzieży wileńskiej, założona przez Adama Mickiewicza i jego przyjaciół. Dążyli do odrodzenia narodowego przez pracę nad sobą i edukację.

Szkoła podchorążych piechoty

warszawska szkoła wojskowa, z której wyszedł bunt podchorążych w listopadzie 1830 roku. Stała się kolebką powstania.

Piotr Wysocki

podporucznik i nauczyciel w Szkole Podchorążych. W nocy 29/30 listopada 1830 roku stanął na czele spisku i rozpoczął powstanie listopadowe.

Zamach na wielkiego księcia Konstantego

akcja podchorążych w nocy listopadowej, mająca na celu schwytanie lub zabicie dowódcy rosyjskiego. Ostatecznie nie udało się go dopaść.

Rząd Tymczasowy

powołany przez powstańców po wybuchu powstania. Przejął władzę od cara i stanowił początek samodzielnego państwa polskiego.

Dyktatura

forma rządów powstańczych, gdy pełnia władzy przekazywana była jednemu generałowi. Miał on zapewnić sprawne dowodzenie w walce.

Józef Chłopicki

generał, pierwszy dyktator powstania listopadowego. Szybko podał się do dymisji, bo nie wierzył w zwycięstwo Polaków.

Joachim Lelewel

historyk i polityk, związany z demokratami. Był ideologiem powstania i później współtwórcą emigracyjnych stronnictw.

Maurycy Mochnacki

publicysta, radykalny działacz polityczny. Opowiadał się za prowadzeniem powstania aż do zwycięstwa i wywierał wpływ na opinię publiczną.

Rząd Narodowy

najwyższa władza powstańcza od stycznia 1831 roku. Występował w imieniu narodu polskiego i kierował działaniami wojennymi.

Bitwa pod Olszynką Grochowską

największe starcie powstania (25 lutego 1831). Polakom udało się zatrzymać marsz wojsk rosyjskich, co podniosło morale, choć bitwa była nierozstrzygnięta.

Kunkator

przezwisko generała Jana Skrzyneckiego, oznaczające zwlekającego. Krytykowano go za brak inicjatywy i marnowanie szans powstania.

Jan Skrzynecki

generał, wódz naczelny powstania po Chłopickim. Niezdecydowany i ostrożny, zyskał opinię nieudolnego dowódcy.

Wzięcie Arsenału

zdobycie przez powstańców warszawskiego magazynu broni w pierwszą noc powstania. Umożliwiło uzbrojenie ludności i rozszerzenie walk.

Wojciech Kossak

malarz batalista, żyjący później, który upamiętniał powstanie listopadowe na obrazach. Jego twórczość kształtowała pamięć historyczną Polaków.

Ignacy Prądzyński

generał, jeden z najwybitniejszych strategów powstania. Opracował zwycięski plan bitwy pod Iganiami, ale jego talenty były niedoceniane.

Józef Sowiński

generał, uczestnik wojen napoleońskich. Poległ bohatersko podczas obrony Woli w czasie szturmu na Warszawę we wrześniu 1831 roku.

Konstanty Ordon

podporucznik artylerii, dowódca reduty nr 54. Stał się legendą dzięki literaturze (np. wiersz Mickiewicza).

Emilia Plater

szlachcianka z Litwy, która walczyła w powstaniu z bronią w ręku. Stała się symbolem patriotyzmu kobiet i bohaterstwa.

Bitwa pod Stoczkiem

pierwsze zwycięstwo powstania (14 lutego 1831), odniesione przez oddziały gen. Dwernickiego. Podniosło morale polskiej armii.

Bitwa pod Wawrem

starcie w marcu 1831 roku, wygrane przez Polaków. Pokazało, że armia potrafi zwyciężać w polu.

Bitwa pod Iganiami

zwycięska bitwa z kwietnia 1831 roku, przygotowana przez gen. Prądzyńskiego. Była jednym z największych sukcesów powstania.

Bitwa pod Ostrołęką

26 maja 1831 roku, krwawa klęska Polaków. Złamała ofensywne możliwości powstania.

Bitwa o Warszawę

we wrześniu 1831 roku Rosjanie zdobyli stolicę po ciężkich walkach. Upadek miasta oznaczał koniec powstania.

Iwan Paskiewicz

feldmarszałek rosyjski, który stłumił powstanie listopadowe. Został namiestnikiem Królestwa, znanym z represji i rusyfikacji.

Henryk Dembiński

generał, który po Skrzyneckim objął dowództwo armii. Prowadził działania obronne, ale też nie odniósł sukcesów.

Jan Krukowiecki

prezes rządu powstańczego w końcowej fazie powstania. Zdecydował o kapitulacji Warszawy.

Kapitulacja Warszawy

8 września 1831 roku miasto skapitulowało przed Rosjanami. Oznaczało to definitywny upadek powstania.

Cytadela

twierdza wzniesiona w Warszawie po 1831 roku przez Rosjan. Stała się symbolem represji i miejscem kaźni.

X Pawilon

najbardziej znane więzienie Cytadeli warszawskiej. Przetrzymywano tam działaczy narodowych i konspiratorów.

Wielka Emigracja

masowy exodus Polaków po klęsce powstania. Emigranci skupiali się głównie we Francji i tworzyli stronnictwa polityczne.

Towarzystwo Demokratyczne Polskie

ugrupowanie emigracyjne działające od 1832 roku. Opowiadało się za republiką, uwłaszczeniem chłopów i walką zbrojną.

Uwłaszczenie

nadanie ziemi chłopom na własność. Było jednym z głównych postulatów działaczy demokratycznych i elementem programów powstańczych.

Sieci organizacji spiskowych

tajne stowarzyszenia powstałe po 1831 roku. Utrzymywały kontakt z emigracją i przygotowywały nowe powstania.

Hotel Lambert

stronnictwo emigracyjne skupione wokół księcia Czartoryskiego. Popierało monarchię konstytucyjną i działania dyplomatyczne.

Monarchia parlamentarna

ustrój, w którym władza monarchy jest ograniczona przez konstytucję i parlament. Wzorzec dla Hotelu Lambert.

Antoni Radziwiłł

książę, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Starał się chronić interesy Polaków pod zaborem pruskim.

Edykt regulacyjny

akt prawny w Prusach z lat 20. XIX wieku. Znosił pańszczyznę i umożliwiał chłopom nabywanie ziemi.

Germanizacja prowincji

polityka władz pruskich zmierzająca do wynarodowienia Polaków. Polegała na narzucaniu języka niemieckiego i kultury.

Kasyno

stowarzyszenie ziemian w Poznaniu. Propagowało nowoczesne rolnictwo, przemysł i oświatę.

Bazar

gmach w Poznaniu, zbudowany przez Marcinkowskiego. Łączył sklepy, warsztaty i hotel, a także pełnił funkcję centrum spotkań patriotycznych.

Karol Marcinkowski

lekarz i działacz społeczny z Wielkopolski. Inicjator pracy organicznej i twórca Bazaru.

Towarzystwo Pomocy Naukowej

organizacja wspierająca zdolną, ale biedną młodzież polską. Finansowała naukę, by kształcić przyszłe elity.

Praca organiczna

program działania pozytywistów i wcześniejszych organiczników. Polegała na legalnym wzmacnianiu gospodarki, edukacji i społeczeństwa jako fundamentu niepodległości.

Dezydery Chłapowski

generał, który po powstaniu zajął się nowoczesnym rolnictwem w Wielkopolsce. Propagował pracę organiczną i wzorce gospodarności.

Hipolit Cegielski

przemysłowiec, założyciel fabryki maszyn rolniczych w Poznaniu. Symbol nowoczesności i pracy organicznej.

Zemsta ludu

konspiracyjna organizacja demokratyczna powstała w latach 30. XIX wieku. Dążyła do wywołania powstania przeciw zaborcom.

Józef Zaliwski

uczestnik powstania listopadowego, emisariusz i organizator spisków. Znany z prób wywołania partyzanckiego powstania w kraju w 1833 roku.

Katorga

kara zesłania do odległych regionów Rosji (np. Syberii). Wiązała się z ciężką pracą fizyczną i

Szymon Konarski

emisariusz demokratyczny, organizator spisków, stracony przez Rosjan.

Emisariusz

wysłannik emigracyjny, który utrzymywał kontakt z konspiracją w kraju.

Edward Dembowski

działacz demokratyczny, zginął podczas rabacji galicyjskiej w 1846 roku.

Ksiądz Piotr Ściegienny

duchowny, który próbował organizować chłopów do walki o niepodległość.

Centralizacja

spisek niepodległościowy z lat 40. XIX wieku, który dążył do ogólnopolskiego powstania.

Trójzaborowe powstanie

plan z 1846 roku zakładający powstanie jednoczesne w trzech zaborach, zakończone klęską.

Ludwik Mierosławski

działacz i teoretyk wojskowości, uczestnik powstań i rewolucji w Europie.

Jan Tyssowski

dyktator powstania krakowskiego w 1846 roku.

Manifest

dokument ogłaszający cele powstania krakowskiego, m.in. uwłaszczenie chłopów.

Rabacja galicyjska

bunt chłopski w Galicji w 1846 roku, inspirowany przez Austriaków, wymierzony przeciw szlachcie.

Jakub Szela

przywódca chłopskiego buntu w Galicji, symbol rabacji

Internować

oznacza przymusowe osadzenie lub uwięzienie bez możliwości opuszczenia miejsca pobytu.