pojęcia

popularyści

członkowie ruchu egzekucyjnego, stronnictwo Zamojskiego odwołujące się do haseł antyhabsburskich.

sejm inkwizycyjny

na jego zebraniu król miał być sądzony za sekretne rokowania z Habsburgami

husaria

ciężka polska jazda

monarchia mieszana

ustrój, w którym obok władcy jest miejsce na parlament reprezentujący magnaterię (senat) i średnią szlachtę (izbę poselską)

regaliści

(inaczej: rojaliści) zwolennicy króla i monarchii lub członkowie stronnictwa królewskiego

rokosz

bunt lub zbrojne powstanie szlachty skierowane przeciwko królowi

Wielka Smuta

okres anarchii w Rosji w latach 1598-1613 wywołany brakiem silnej władzy po śmierci Iwana IV Groźnego

dymitriady

zbrojne interwencje obcych wojsk w Rosji z lat 1604-1610, organizowane pod pretekstem osadzenia na tronie pretendentów do carskiego tronu

lisowczycy

samodzielna grupa kawalerii dowodzona przez pułkownika Aleksandra J. Lisowskiego, poruszali się bez taborów, zdobywając zaopatrzenie w terenie, na którym operowali, co zapewniało im szybkość i sprawność

hospodar

określenie oznaczające władcę, w XV-XVIII w. określano w Polsce władców Mołdawii i Wołoszczyzny

pokój hetmański

traktat pokojowy zawarty przez hetmana dowodzącego wojskiem, który jednak wymagał późniejszego potwierdzenia przez sejm

kondominium

terytorium zarządzane wspólnie przez dwa państwa lub ich większą liczbę

Dzikie Pola/Zaporoże/Niż

bezludne stepy, ojczyzna Kozaków, nazywanych też Zaporożcami

Sicz Zaporoska

główny ośrodek Kozaków zaporoskich (niżowych), ufortyfikowany obóz warowny tzw. kosz, a także ich nieformalna stolica

atamani

kozaccy przywódcy pełniący fukcje polityczne i wojskowe, dowodzili poszczególnymi jednostkami kozackimi

starszyzna

elita wśród Kozaków, w jej skład wchodzili posiadacze majątków ziemskich oraz osoby pełniące fukcje oficerskie

czerń

chłopstwo niemające statusu kozactwa, zamieszkujące tereny Ukrainy Naddnieprzańskiej, brała udział w powstaniach kozackich

tabor

przenośne obozowisko przemieszczające się razem z armią, w którym przewożono zaopatrzenie i wyposażenie dla wojska. W razie zagrożenia ze spiętych łańcuchami wozów taborowych tworzono fortyfikacje

czajka

pełnomorska łódź bojowa używana przez Kozaków zaporoskich, na czajkach Kozacy wypuszczali się na śmiałe wyprawy (chadzki) na Morze Czarne, gdzie łupili posiadłości tatarskie i tureckie

rejestr

spis Kozaków, których RP wykorzystywała jako żołnierzy zaciężnych w służbie wojskowej do obrony płd-wsch ziem ruskich Korony przed najazdami Tatarów krymskich, rejestr wprowadził Z August po Unii Lubelskiej; wpisani otrzymywali żołd ze skarbu państwa

heroiczna doba Kozaczyzny

okres największych sukcesów Kozaków (XVIIw)

czambuły

wydzielone oddziały tatarskie, które działały w oderwaniu od sił głównych na zapleczu wroga w celu zdezorganizowania jego obrony i odwrócenia uwagi od sił głównych

Kudak

twierdza zbudowana by przerwać połączenie Ukrainy z Siczą i zatrzymać dostawy broni i amunicji; miała ograniczać kozackie wyprawy z czajkami na Krym i posiadłości tureckie nad Morzem Czarnym

rusznice

(samopały) podstawowa broń kozackiej piechoty, długie tanie i proste w użyciu strzelby

wypiszczyki

Kozacy wypisani z rejestru

dominius Maris Baltici

całkowite panowanie nad Bałtykiem

regimentarz

dowódca wydzielonej grupy wojsk mianowany przez hetmana, sejm lub króla, który sprawował swoją funkcję okresowo, gdy obowiązków nie mogli pełnić hetmani; zastępca hetmana

wojna podjazdowa

działanie zbrojne prowadzone z reguły przez słabszą stronę konfliktu, polegające na unikaniu rozstrzygającej bitwy i bezustannym atakowaniu małych oddziałów wroga i jego taborów

fakcje

staropolskie określenie magnackiego stronnictwa politycznego

liberum veto

zasada ustrojowa RP Obojga Narodów, dająca prawo każdemu z posłów biorących udział w obradach Sejmu do zerwania go i unieważnienia podjętych na nim uchwał

akcyza

podatek pośredni włączony w cenę niektórych towarów konsumpcyjnych

czopowe

podatek od produkcji, importu oraz dystrybucji wyrobów alkoholowych

malkontenci

opozycja, przeciwnicy aktualnej polityki króla, stronnictwo magnackie w okresie panowania Wiśniowieckiego dążące do jego obalenia

dragon

formacja autoramentu cudzoziemskiego, przemieszczali sie konno a wlaczyli pieszo wykorzystując m. in długą broń palną zwaną bandoletami

berdysz

zakrzywiony topór bojowy na długim drzewcu

wielki wezyr

najważniejszy dostojnik w państwie tureckim, który w pewnych okresach uzyskiwał większą władzę niż sam sułtan

przymus propinacyjny

jego celem było zmuszanie poddanych do kupowania alkoholu produkowanego w szlacheckich majątkach

klientela magnacka

magnat (patron) gwarantował związanym z nim przedstawicielom rodów szlacheckich (klientom) możliwość zrobienia kariery u jego boku

oligarchia magnacka

ustrój, w którym decydujący wpływ na władzę w państwie ma magnateria (najbogatsza szlachta), była skutkiem umocnienia się pozycji magnatów wśród szlachty.

precedens

wyrok w sądzie, który ma wpływ na późniejsze orzeczenia sądu w podobnej sprawie

latyfundia

wielkie majątki ziemskie, których właścicielami byli magnaci

kwarta

podatek opłacany przez dzierżawców dóbr królewskich na utrzymanie wojska

łanowy

podatek gruntowy płacony przez chłopów łanami zboża za powierzchnię użytkową pola

hiberna

podatek na rzecz stacjonującego wojska

apostazja

odstępstwo od wyznawanej wiary

janczarzy

oddzialy piechoty tureckiej

kalwarie

zakładany z reguły na wzgórzach zespół kaplic lub kościółków symbolizujący Drogę Krzyżową

sarmatyzm

pogląd mówiący o rzekomym pochodzeniu polskiej szlachty od żyjącego w starożytności plemienia Sarmatów