Prawo rodzinne

rodzina - familia

pełniła ważną rolę społeczną, ekonomiczną polityczną oraz religijną.

struktura rodziny według zasady

patriarchalnej, zgodnie z którą cała, wyłączna i prawnie nieograniczona władza zwierzchnia była skoncentrowana w rękach stojącego na jej cele zwierzchnika zwanego Pater familias

Pater familias

nie podlegał w rodzinie niczyjej władzy, był osobą Sui iuris, w pełni autonomiczną. Miał on pełną zdolność prawną i tylko on mógł występować na zewnątrz jako samodzielny podmiot prawa

agnacja - agnatio - węzeł prawny łączący zwierzchnika familijnego i wszystkie osoby podległe jego władzy.

Osoby podległe zwierzchnikowi wchodziły w sposób naturalny przez urodzenie lub na podstawie aktu prawnego. Agnatio powstawało wyłącznie w Lini męskiej. Jeżeli kobieta dołączyła do rodziny agnacyjnej zrywała więzi ze swoją dawną rodziną

kognacja - cognatio

pokrewieństwo krwi oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej albo pochodzeniu wielu osób od tego samego przodka. W okresie justyniańskim kognacja wyparła agnacje.

pokrewieństwo prawne

agnacyjne

pokrewieństwo naturalne

kognatyczne

pokrewieństwo w lini prostej - linea recta

pokrewieństwo kognatyczne oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej

pokrewieństwo w lini bocznej - linea obliqua

pokrewieństwo kognatyczne oparte na pochodzeniu od jednego wspólnego przodka

powinowactwo - adfinitas - affinitas

stosunek powstający pomiędzy jednym z małżonków a krewnymi kognatycznymi drugiego. Źródłem powinowactwa jest ważnie zawarte małżeństwo. W wypadku rozwiązania małżeństwa stanowiło przeszkodę małżeńską

osoby alieni iuris - osoby podlegające władzy zwierzchnika familijnego

ograniczona zdolność prawna, pozbawiona zdolności majątkowej

filius familias - dojrzały syn pozostający pod władzą swojego ojca

początkiem jego samodzielności była instytucja peculium

synowie pod władzą mieli uprawnienia

w zakresie prawa publicznego, przysługiwały im w szczególności ius suffragii i ius honorum

małżeństwo - nuptiae, matrimonium

uznane i unormowane przez prawo trwały związek mężczyzny i kobiety w celu trwałego pożycia

affectio maritalis

wyrażona na zewnątrz i trwale podtrzymywana wola mężczyzny i kobiety pozostawania w związku i prowadzenia wspólnego życia

prawo rzymskie małżeństwo traktowało nie tyle jako instytucje prawną

ale jako urządzenie o charakterze społecznym i obyczajowym

wymogi zawarcia małżeństwa

-dojrzałość fizyczna seksualna(14 lat mężczyzna, 12 kobieta) -ius conubii prawna zdolność do zawarcia małżeństwa -zgoda małżeńska consensus (zgodne oświadczenie woli zawarcia związku)

małżeństwo ważne

iustum matrimonium

konkubinat - concubinatus

związek mężczyzny i kobiety, osób wolnych, związany i utrzymywany bez affectio maritalis, tj. bez woli pożycia jako małżonkowie

contubernium

trwały i prawnie dozwolony związek pomiędzy osobami stanu niewolniczego. Także wskutek pożycia osoby wolnej z niewolnikiem. Zrodzone w nim dzieci stawały się własnością właściciela niewolnicy

zaręczyny - sponsalia

-pierwotnie w formie kontraktu werbalnego - pomiędzy osobami albo zwierzchnikami (zależnie od statusu osoby) - actio ex sponsu *przy zerwaniu płacono karę - zadatek - arha sponsalicia - dawał go mężczyzna

zawarcie małżeństwa

-czynność prawna i nieformalna -brak urzędnika i osoby świeckiej -deductio in domum mariti *odprowadzenie żony do domu męża w orszaku ślubnym

conventio in manum - wejście pod władzę męża

A. confarreatio - sakralna forma conventio in manum, połączona z uroczystym ceremoniałem w obecności dwóch najwyższych kapłanów oraz dziesięciu świadków

conventio in manum

coemptio - nabycie władzy nad żoną w drodze fikcyjnej sprzedaży, dokonywanej za pomocą mancypacji

conventio in manum

usus - sposób nabycia władzy męża nad żoną z mocy samego prawa wskutek nieprzerwanego pożycia przez rok

Sposoby rozwiązania małżeństwa

-śmierć -rozwód -utrata conubium *w skutek popadnięcia w niewolę (capitis deminutio maxima) *w skutek utraty obywatelstwa (capitis deminutio media)

rozwód - divortium

rozwodu można było dokonać przez jednostronne oświadczenie męża lub żony (repudium) i zniesienie wspólnoty małżeńskiej, oświadczenie mogło być ustne, listowne lub doręczone przez posłańca

zniesienie manus

władze męża nad żoną w przypadku rozpadu małżeństwa trzeba było znieść przez osobny akt prawny, za pomocą diffareatio (akt przeciwny do confarreatio) lub remancipatio (akt przeciwny do coemptio i usus)

małżeństwo ponowne - secundae nuptiae

zawsze dopuszczalne, czas żałoby po śmierci męża (tempus lugendi) trwał 10 miesięcy, ponowne małżeństwo słabo było oceniane, potem lepiej i znowu gorzej

Lex Iulia de adulteriis

skierowana przeciwko cudzołóstwu, przestępstwo publiczne ścigane przez państwo

Lex Iulia de maritandis ordinibus

wprowadzała pewne zakazy małżeńskie, nie wolno było z kobietami o złej sławie

Lex Papia Poppaea

wymagała, aby małżeństwa były płodne, co najmniej troje dzieci

osobom, które stosowały się wymogów ustawy miały Przywileje

mężczyzna miał pierwszeństwo w ubieganiu się o urzędy państwowe. Kobieta, która otrzymała ius trium liberorum została zwolniona z obowiązku powtórnego zamążpójścia

skutki zawarcia małżeństwa w zakresie prawa osobowego

-powstanie powinowactwa -dzieci wchodziły pod władzę ojca -żona nosiła tytuł mater familias -żona dostawała tytuł agnacyjnej córki (filiae loco) -jeśli był teść nosiła tytuł neptis loco -w stosunku do dzieci była siostrą sororis loco

darowizna między małżonkami - donatio inter virum et uxorem

była zakazana, podczas małżeństwa nieważna (chyba że darczyńca ich nie odmówił po śmierci, wtedy stają się ważne) -tylko podarunki - darowizna przedmałżeńska *donatio ante nuptias - zabezpieczenie żony i dzieci przed śmiercią męża

posag - dos lub res uxoria

przysporzenie majątkowe ustanawiane na rzecz męża przy zawieraniu małżeństwa, różne funkcje: ułatwienie mężowi ponoszenia ciężarów małżeństwa; zapewnienie żonie i dzieciom podstawy ekonomicznej dalszej egzystencji

w zależności kto ustanowił posag

-dos profecticia - ustanowiony przez zwierzchnika agnacyjnego żony -dos adventicia - ustanawiała go jakakolwiek osoba, w tym sama żona będąca osobą sui iuris

posag mógł być ustanowiony według następujących sposobów

-dotis datio - bezpośrednie przeniesienie prawa własności na rzeczach posagowych na męża -dotis promissio - ustanowienie posagu w formie czynności prawnej dwustronnej czyli kontraktu słownego stypulacji

ustanowienie posagu

-dotis dictio - polegało na jednostronnym, uroczystym (formalnym) przyrzeczeniu ustanowienia posagu

patria potestat

władza ojcowska

władza ojcowska powstawała poprzez

-urodzenie dziecka w uznanym przez prawo małżeństwie -przysposobienie, tj. adopcję lub arogancję -legitymację

dziecko pochodzące z małżeństwa należy uważać to

które urodziło się najwcześniej 182 dni po jego zawarciu, a najpóźniej w 300. dniu po rozwiązaniu małżeństwa

adopcja właściwa - adoptio

przysposobienie osoby alieni iuris, ojciec pod pozorem 3 krotnej sprzedaży syna oddawał w mancipium, a córki 1 krotnej

adopcja pełna - adoptio plena

miała miejsce wówczas, kiedy adoptujący był krewnym wstępnym dziecka

adopcja niepełna - adoptio minus plena

następowała wtedy, kiedy adoptującym była osoba obca, adoptowany nie wchodził we władzę ojcowską

arogancja - arrogatio lub adrogatio

przysposobienie osoby sui iuris na podstawie aktu publicznoprawnego, skutki były radykalne, arrogowany przechodził wraz z podległymi mu członkami rodziny oraz całym swoim majątkiem pod władzę ojcowską i do rodziny agnatycznej nowego zwierzchnika

legitymacja - legitimatio

uznanie przez ojca naturalnego dziecka zrodzonego z konkubinatu i nadanie mu statusu dziecka małżeńskiego

legitimatio per subsequens matrimonium - legitymacja przez późniejsze małżeństwo

polegała na tym, że ojciec dziecka pozamałżeńskiego zawierał małżeństwo z matką dziecka

legitimatio per oblationem curiae - legitymacja przez ofiarowanie kurii

polegała na nadaniu synowi z konkubinatu statusu dziecka małżeńskiego wskutek wpisania go na listę dekurionów, tj. członków rady municipalnej

legitimatio per rescriptum principis - legitymacja przez reskrypkt cesarski

była nadaniem dziecku z konkubinatu statusu dziecka małżeńskiego na mocy rozporządzenia cesarskiego, np. gdy żona umrze lub zaginie

władza nad żoną

manus

władza nad dziećmi

patria potestat

władza nad niewolnikami

dominicia potestat

władza nad osobami sprzedawanymi mancypacyjnie

mancipium

władza ojcowska uprawnienia: ius vitae necisque

prawo życia i śmierci

ius exponendi

prawo porzucenia dzieci

ius vendendi

prawo do sprzedaży dzieci

zgoda na małżeństwo dzieci

konieczna przy zawarciu małżeństwa

władza pater familias stopniowo traciła

swój bezwzględny i nieograniczony charakter

majątek rodziny starorzymskiej stanowił jedność ekonomiczną

jego właścicielem, zarządcą i dysponentem był zwierzchnik familijny, był jedynym przestawicielem rodziny na zewnątrz w obrocie prawno-majątkowym

peculium

pewne elementy majątku wydzielone rachunkowo z majątku familijnego i powierzone w odrębny zarząd i używanie synowi pod władzę lub niewolnikowi

peculium castrense - obozowe

zaliczano to, co filius familias nabył jako żołnierz w wojsku

Bona materna

dobra odziedziczone po matce przez dziecko rodziny

Sposoby wygaśnięcia władzy ojcowskiej

-śmierć pater familias -capitis deminutio maxima i media ojca rodziny -dzieci z wysokimi stanowiskami państwowymi lub religijnymi -kara w przypadku ciężkich przewinień wobec dziecka -emancypacja

emancypacja - emancipatio

akt prawny, na podstawie którego dziecko rodziny stawało się osoba sui iuris, co skutkowało wyjściem spod patria potestat oraz zerwaniem pokrewieństwa agnatycznego z dotychczasową rodziną

opieka - tutela stosowana wobec

osób sui iuris, które nie miały zdolności do czynności prawnych lub zdolność ta była ograniczona, opieka wobec niedojrzałych (tutela impuberum), kobiet (tutela mulierum)

Sposoby powołania opieki

-testament (tutela testamentaria) -ustawa (tutela legitima) -zarządzenie władzy (tutela dativa)

opieka nad niedojrzałymi - tutela impuberum

ustanawiana na skutek śmierci ojca rodziny, które stały się osobami sui iuris

środki, które chroniły pupila: actio tutelae directa

główna i zwykła skarga z opieki

actio rationibus distrahendis - powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków

skarga penalna przeciwko opiekunowi ustawowemu, który dopuścił się sprzeniewierzenia majątku podopiecznego

accusatio suspecti tutoris

powództwo o usunięcie nieuczciwego opiekuna (remotio)

opieka wygasała wskutek

-osiągnięcie przez pupila dojrzałości -śmierć -capitis deminutio opiekuna i pupila -usunięcie podejrzanego opiekuna

opieka nad kobietami - tutela mulierum

powołanie opiekuna tak jak u niedojrzałych

kuratela - cura

kurator różnił się od opiekuna tym, że był ustanawiany celem zarządu majątkiem podopiecznego, natomiast opiekun sprawował pieczę i nad majątkiem i nad pupilem

cura furiosi

kuratela nad chorym umysłowo

cura prodigy

kuratela nad majątkiem marnotrawcy

cura minioris

kuratela nad małoletnin

kurator do spraw szczególnych:

-curator hereditatis iacentis kurator spadku leżącego (powoływano go, aby strzegł nieobjętej masy spadkowej) -curator ventris (kurator dla ochrony praw majątkowych dziecka poczętego, ale jeszcze nieurodzonego)

kurator do spraw szczególnych:

-curator debilium kurat dla osób chorych i ułomnych (powoły go do pomoc starcom, chorym lub ułomn) -curator absentis (kurat do załatw spraw osob nieobecnej) -curator bonorum kurat majątku niewypłacalne dłużnik (powoływa go do zarządzania masą konkursową)