LITOSFERA

METODA HIPSOMETRYCZNA

polega na wypełnieniu kolorami przestrzeni pomiędzy kolejnymi poziomicami. każdy kolor lub jego odcień określa precyzyjnie przedział wysokości według skali barw zawartej w legendzie mapy *rzeźba terenu

METODA CIENIOWANIA

najczęściej stosuje się cieniowanie w oświetleniu ukośnym, przy założeniu, że źródło światła znajduje się w lewym górnym rogu. uzyskuje się dzięki temu efekt stromości.

METODA SYGNATUR

prezentuje za pomocą znaków obiekty niemożliwe do przedstawienia w skali mapy

SYGNATURY PUNKTOWE

zajmują niewielką powierzchnię (są znakami pozaskalowymi). dla każdej kategorii obiektów mają określony rysunek i jego wielkość *geometryczne, literowe, strukturalne, obrazkowe

SYGNATURY LINIOWE

przedstawiają obiekty liniowe, np. rzeki, kanały, drogi. pozwalają właściwie określić kierunek przebiegu zjawiska, jednak szerokość znaków liniowych przeliczana w skali mapy jest większa niż w rzeczywistości

SYGNATURY POWIERZCHNIOWE

wskazują na charakterystyczną cehcę obszaru. przedstawione powierzchnie dają się przeliczyć w skali mapy. informują o położeniu obiektów, ich zarysach. zarys wypełniony jest wewnątrz znakami powierzchniowymi przyjętymi dla danej kategorii zjawisk *gleby

METODA IZOLINII

izoliniami nazywamy linie łączące na mapie punkty o jednakowych wartościach *wysokość nad poziomem morza

METODA ZASIĘGÓW

przedstawia obszar występowania zjawiska *występowanie gatunku roślin

METODA KROPKOWA

przedstawia rozmieszczenie zjawiska za pomocą kropek. wielkość kropki odpowiada wadze zjawiska. z przestrzennego rozmieszczenia kropek możemy wnioskować o gęstości zjawiska *gęstość zaludnienia

METODA KARTODIAGRAMU

kartodiagram przedstawia wielkośc i rozmieszczenie zjawiska za pomocą diagramów. rodzaje diagramów: słupkowy, kolisty, kulisty

METODA ZNAKÓW RUCHU

przedstawia przemieszczanie zjawisk, np. przewozy pasażerów, działania wojenne. środkami do prezentacji ruchu są różnego rodzaje wektory i wstęgi, których różna grubość określa natężenie zjawiska

METODA WYKRESÓW LOKALIZOWANYCH

wykresy na pamie odnoszą się do określonych punktów, np. wykres dla danej miejscowości przedstawiający roczny opad

METODA KARTOGRAMU

kartogram przedstawia intensywność zjawiska na określonej powierzchni. przy rysowaniu kartogramu wybiera się powierzchnię i określa przedziały intensywności zjawiska.

MINERAŁY

powstałe w naturalny sposób składnik skorupy ziemskiej o określonej budowie chemicznej i stałych cechach fizycznych. są nimi na ogół ciała stałe o strukturze krystalicznej. minerały wchodzące skład skał nazywamy skałotwórczymi

SKAŁY O BUDOWIE JEDNORODNEJ

skały, które składają się z jednego minerału *wapień, gips

SKAŁY O BUDOWIE RÓŻNORODNEJ

skały, które składają się z kilku minerałów *granit, bazalt

SKAŁY MAGMOWE

powstają na skutek zastygania magmy

SKAŁY WYLEWNE

tworzy je magma, która szybko zastyga na powierzchni ziemi. mają budową skrytokrystaliczną *bazalt

SKAŁY GŁĘBINOWE

tworzy je magma pod powierzchnią ziemi, która zastyga wolno i tworzy skały o budowie jawnokrystalicznej *granit

SKAŁY PLUTONICZNE (głębinowe) - przykłady

granit / gabro / sjenit

SKAŁY WULKANICZNE (wylewne) - przykłady

bazalt / andezyt / ryolit

SKAŁY KWAŚNE

pow. 60% [np. granit]

SKAŁY OBOJĘTNE

60%-55% [np. andezyt]

SKAŁY ZASADOWE

pon. 50% [np. gabro]

sendymentacja

osadzanie się materiału mineralnego lub organicznego

diageneza

przemiana luxnego materiału nagromadzonego w wyniku sendymentacji w spoistą skałę

SKAŁY OSADOWE OKRUCHOWE

powstają przez nagromadzenie, rozkruszenie lub wytrącenie skał istniejących, a takze ze szczątków organizmów roslinnych i zwierzęcych

SKAŁY OSADOWE ORGANICZNE

powstają ze szczątków obumarłych roslin i zwierzat

SKAŁY OSADOWE CHEMICZNE

powstały w wyniku wytrącenia się substancji mineralnych z wody morskiej

SKAŁY OSADOWE OKRUCHOWE - przykłady

gruz -> brekcja/ żwir -> zlepieniec/ piasek -> piaskowiec/ muł -> mułowiec/ ił -> iłowiec

SKAŁY OSADOWE ORGANICZNE - przykłady

ze szczątków roslinnych - torf, węgiel brunatny, węgiel kamienny/ ze szczątków zwierzęcych - wapień, opoka/ ze szczątków roslinnych i zwierzęcych - ropa naftowa, gaz ziemny

SKAŁY METAMORFICZNE

skały pochodzenia magmowego lub osadowego, które na skutek oddziaływania wysokiej temperatury lub ciśnienia uległy przeobrażeniu

METAMORFIZM DYNAMICZNY

kiedy skały na skutek ruchów skorupy ziemskiej zostały przeniesione w głąb Ziemi i tam pod wpływem ciśnienia sprasowane [granit->gnejs / ił->łupki ilaste]

METAMORFIZM KONTAKTOWY (termiczny)

kiedy skała na skutek zetknięcia z gorącą magmą topi się i ponownie krystalizuje [wapień -> marmur]

METAMORFIZM REGIONALNY (termodynamiczny)

kiedy skały pogrążają sie na dużą głębokość, gdzie panuje wysokie ciśnienie i temperatura; obejmuje swoim zasięgiem wielkie obszary [serpentynity i amfibiolity]

ZŁOŻE MINERALNE

naturalne nagromadzenie minerałów użytecznych w ilości nadającej się do eksploatacji

ZŁOŻA MINERALNE MAGMOWE

powstaja w jednym miejscu na skutek wytrącania się z krzepnącej magmy pierwiastków o takiej samej temperaturze krzepnięcia. najczęściej występują w formie gniazd i żył [np. złoża platyny, diamentów, rud chromu]

ZŁOŻA MINERALNE OSADOWE

powstają na skutek wietrzenia i sedymentacji materiału okruchowego [np. rudy miedzi], wytrącania z wody substancji mineralnej [np. sól kamienna] i oadzania oraz przetwarzania substancji organicznej [np. węgiel kamienny, ropa naftowa]

ZŁOŻA MINERALNE METAMORFICZNE

powstają ze złóż osadowych lub magmowych przez przemiany ich składu mineralnego lub przemieszczania substancji w głąb i zmianę jej struktury fizycznej [np. węgiel-grafit / wapień-marmur / granit-gnejs / ił-łupek ilasty]

PROCESY ENDOGENICZNE

procesy zachodzące pod dzialaniem sił wewętrznych, których źródłem jest energia wnętrza Ziemi. powodują powstawanie nierówności powierzchni Ziemi przez wypietrzanie gór, wyzyn, grzbietów oceanicznych oraz tworzenie rowów i zapadlisk tektonicznych

TEORIA TEKTONIKI PŁYT LITOSFERY

teoria zakładająca, że litosfera podzielona jest na kilka większych oraz kilkanaście mniejszych płyt.

PRĄDY KONWEKCYJNE

prądy istniejące w astenosferze, które powodują przemieszczanie płyt litosfery

ZJAWISKO SPREADINGU

poziome ruchy magmy w astenosferze, będące następstwem prądów konwekcyjnych w płaszczu Ziemi, powodują rozrywanie i rozsuwanie sie litosfery. w powstające w niej szczeliny (ryfty) wchodzi magma i je wypełnia. powoduje to tworzenie się nowej skorupy oceani

ZJAWISKO SUBDUKCJI

w wyniku rozrastania się dna oceany dochodzi do kolizji plyt litosfery. przemieszczające się grube płyty kontynentalne nachodzą na cienka plytę oceaniczną, powodując wepchnięcie je wgłąb płaszcza ziemi. powstają rowy oceaniczne

STREFA KOLIZJI

gdy dochodzi do zderzenia dwóch plyt kontynentalnych, żadna z nich się nie zanurza z powodu dużej wyporności. w strefie kontaktu dochodzi do miażdżenia i pofałdowania osadów geosynklinalnych [Himalaje i góry południowej Europy]

TRZĘSIENIE ZIEMII

różnego rodzaju pojedyncze wstrząsy lub całe serie drgań skorupy ziemskiej związane z nagłym przemieszczaniem magmy lub mas skalnych w skorupie ziemskiej

HIPOCENTRUM

miejsce pod powierzchnią Ziemi, gdzie następuje przesunięcie mas skalnych i powstaje fala sejsmiczna

EPICENTRUM

miejsce położone bezpośrednio nad hipocentrum (na powierzchni), gdzie fala sejsmiczna dociera najszybciej i drgania są najmocniejsze

ZJAWISKO WULKANICZNE

ogół zjawisk związanych z wydobywaniem sie magmy na powierzchnię ziemi

MAGMA

znajdujący się w głębi Ziemi płynny lub plastyczny stop glinokrzemianów i innych związków mineralnych wraz z rozpuszczonymi w nich gazami, takimi jak para wodna, dwutlenek węgla, chlor

LAWA

wyrzucona na powierzchnię Ziemi magma

WULKAN

miejsce wydobywania się z głębi Ziemi na powierzchnię produktów wulkanicznych (lawy, gazów, popiołów, bomb wulkanicznych)

WULKAN SZCZELINOWY

wulkan, gdzie magma wypływa na powierzchnię Ziemi szczelinami. rzadka i zasadowa magma powoli rozlewa się na dużych powierzchniach, tworząc pokrywy bazaltowe [LAKI na Islandii]

WULKAN STOŻKOWY - EFUZYWNY (tarczowy)

wulkany wystepujące w strefach ryftowych, gdzie rzadka, zasadowa magma z płaszcza Ziemi wypływa na jej powierzchnię, tworząc niskie stożki wulkaniczne o płasko nachylonych zboczach [MAUNA LOA na Hawajach]

WULKAN STOŻKOWY - EKSPLOZYWNY (stożkowy)

wulkan gdzie z gęstej i kwaśnej stygnącej magmy wydostają się gazy, które doprowadzają do gwałtownych erupcji. występują w strefach subdukcji lub strefach tworzenia się geosynklin [KILIMANDŻARO w Afryce]

WULKAN STOŻKOWY - STRATOWULKAN

gwałtowne erupcje przeplatane są ze spokojnymi wylewami magmy, co powoduje, że stozek wulkaniczny składa się z ułozonych na przemian materiałów piroklastycznych oraz warstw zastygłej lawy [ETNA, WEZUWIUSZ we Włoszech]

WULKAN CZYNNY

wulkan ciągle lub sporadycznie przejawiający aktywność [ETNA]

WULKAN DRZEMIĄCY/UŚPIONY

wulkan działający w historycznych czasach, ale od dłuzszego czasu nie przejawia aktywności [FUDŻI]

WULKAN WYGASŁY

wulkan, który nie był aktywny w czasach historycznych [OSTRZYCA]

STAŁE PRODUKTY WYBUCHU WULKANU

pyły wulkaniczne, popioły wulkaniczne, piasek wulkaniczny, lapille, bomby wulkaniczne, głazy i bloki skalne, pumeks

CIEKŁE PRODUKTY WYBUCHU WULKANU

lawa kwaśna-gęsta, lawa zasadowa-rzadka

GAZOWE PRODUKTY WYBUCHU WULKANU

dwutlenek węgla, tlenek wegla, siarkowodór, chlorowodór, dwutlenek siarki, metan, chlor, para wodna

KALDERA WULKANICZNA

kocioł powstały w wyniku poszerzenia krateru przez wielokrotne eksplozje gazowe wulkanu

ZJAWISKA PLUTONICZNE

zjawiska obejmujące krzepnięcie magmy w skorupie ziemskiej oraz przemiany skał z nią sąsiadujących (metamorfizm kontaktowy). w wyniku intruzji magmy na zewnątrz litosfery tworzą się formy plutoniczne

LAKOLIT

forma plutoniczna: lawa wciska się pomiędzy warstwy skalne i zastyga w postaci soczewek; forma ułożenia - zgodnie z warstwieniem otaczających skał

BATOLIT

forma plutoniczna: nieregularne bloki granitowe o znacznych rozmiarach pod powierzchnia ziemi, powstałe z zastygłej magmy

LOPOLIT

forma plutoniczna: intruzje magmy w postaci spodka; ułożenie zgodnie z warstwowaniem otaczających skał

FAKOLIT

forma plutoniczna: drobne intruzje magmy pomiędzy warstwami skał sfałdowanych, zgodne z ich położeniem

ŻYŁY POKŁADOWE (SILLE)

forma plutoniczna: intruzje magmy tworzące płyty ze skal magmowych, ulożone zgodnie z płytowym rozmieszczeniem skał osadowych

DAJKI

forma plutoniczna: pionowe żyły skal magmowych, biegnące w poprzek skał starszych

RUCHY IZOSTATYCZNE

pionowe ruchy skorupy ziemskiej zachodzące na obszarach, gdzie zmienił się pionowy nacisk na powierzchnie litosfery

RUCHY EPEJROGENICZNE

ruchy lądotwórcze zachodzące w starszych częściach litosfery (blokach kontynentalnych)

RUCHY GÓROTWÓRCZE

ruchy orogeniczne zachodzące w strefie zgniatania materiału zgromadzonego w obniżeniach (geosynklinach) na krawędzi plyt litosfery

DEFORMACJE SKORUPY ZIEMSKIEJ

ruchy obejmujące obszary odlegle od zamykanej geosynkliny i dotyczą zmiany pierwotnego układu skał w skorupie ziemskiej

GÓRY FAŁDOWE

góry powstające w wyniku zgniatania i fałdowania osadów zgromadzonych w geosynklinach lub przesunięcia plaszczowin [HIMALAJE, ALPY, KARPATY, KORDYLIERY, ANDY]

GÓRY ZRĘBOWE

góry powstające w wyniku pionowego przemieszczania mas skalnych wzdłuż uskoków tektonicznych [SUDETY, WOGEZY, SCHWARZWALD, DAR FUR, TIBESTI, GÓRY SMOCZE]

GÓRY WULKANICZNE

góry będące konsekwencją gwałtownych erupcji wulkanicznych. wyrzucany przez wulkany w wielu miejscach materiał okruchowy zlepiony magmą może utworzyć całe masywy gór [KILIMANDŻARO, GÓRY NA KAMCZATCE, W JAPONII, NA HAWAJACH, W POLSCE MASYWY: ŚLĘŻY

STROP

wierzchnia warstwa skał osadowych

SPĄG

dolna warstwa skal osadowych

MIĄŻSZOŚĆ WARSTWY

odległość między stropem a spągiem

PŁYTA

obszar, na którym niezaburzone warstwy skalne zalegaja poziomo na fundamencie krystalicznym

PLATFORMA

PLATFORMpoziome ułożenie warstw skalnych spaczone przemieszczeniami pionowymi, na przykład ruchami epejrogenicznymi lub wzdłuż uskoków

DEFORMACJE NIECIĄGŁE

ciągłość warstw została przerwana w wyniku przesunięć pionowych

USKOK

forma tektoniczna powstała w wyniku pęknięcia mas skalnych i ich przesunięcia wzdłuż powstałej powierzchni

ZRĄB TEKTONICZNY

Tectonic frameworkblok skalny odcięty od otaczających go skał uskokami i wyniesiony wzgledem sąsiednich bloków

RÓW TEKTONICZNY

fragment skorupy ziemskiej obniżony względem sąsiednich bloków

PŁASZCZOWIZNA

zespół fałdów leżących oderwany od macierzystego podłoża i przesunięty nawet o kilka kilometrów na skutek poziomych nacisków bocznych

DEFORMACJE CIĄGŁE

skały uległy sfałdowaniu lecz, ciągłość warstw skalnych nie została przerwana

ANTYKLINA

warstwy fałdu wygięte ku górze na skutek deformacji ciągłej

SYNKLINA

warstwy fałdu wygięte ku dołowi na skutek deformacji ciągłej

PROCESY EGZOGENICZNE

procesy zachodzące na powierzchni ziemi pod wpływem energii zewnętrznej, której źródłem jest Słońce. procesy te mogą mieć np. charakter niszczący i prowadzą do wyrównania powierzchni

WIETRZENIE

proces egzogeniczny prowadzacy do zmiany zwięzłości skał dokonujących się pod wpływem oddzialywania na nie czynników fizycznych, chemicznych i organicznych

DENUDACJA

całość procesów niszczących polegających na przemieszczaniu pokrywy zwietrzelinowej i obnizaniu podłoża skalnego

EROZJA

proces egzogeniczny polegajacy na mechanicznym niszczeniu skał przez przemieszczający się materiał okruchowy lub wode, lód, wiatr

RUCHY MASOWE

przemieszczanie zwietrzeliny pod wpływem własnego ciężaru lub obciążenia

AKUMULACJA

osadzanie i gromadzenie sie luźnego materiału transportowanego przez wodę, lód, wiatr

ZWIETRZELINA

produkt wietrzenia, bedący podstawa tworzenia się gleb